BADANIE: Jak handel radzi sobie ze skutkami gospodarczymi pandemii

BADANIE: Jak handel radzi sobie ze skutkami gospodarczymi pandemii

Przedmiot badania: Sposoby firm handlowych na radzenie sobie z kryzysem wywołanym pandemią COVID-19 oraz stosunek do form pomocy oferowanych w ramach Tarczy Antykryzysowej
Grupa objęta badaniem: Firmy handlowe (mikro, małe, średnie i duże podmioty)
Próba badawcza: 100 firm
Autor raportu: prof. Jacek Męcina, UW, doradca Zarządu KL

Badanie firm z branży handlowej przeprowadzone zostało w ramach modułu badań KL nt. sposobów radzenia sobie z kryzysem wywołanym pandemią i stosunkiem do form pomocy oferowanych w Tarczy Antykryzysowej. W próbie badawczej wzięło udział blisko 100 firm sektora handlu, które poddano szczegółowej analizie. Analiza obejmuje okres miesiąca od uchwalenia ustawy COVID 19, to jest do końca kwietnia 2020 roku. Konfederacja Lewiatan niemal dokładnie po miesiącu od uruchomienia przepisów o pomocy dla przedsiębiorców uruchomiła kolejne badanie nt. korzystania przedsiębiorców z instrumentów wsparcia, ocenie adekwatności i skuteczności pomocy, sytuacji firm oraz oceny perspektyw rozwojowych i skutków gospodarczych kryzysu spowodowanego pandemią. Warto przypomnieć, że dokładnie miesiąc wcześniej, zaraz po wprowadzeniu przez rząd obostrzeń i ograniczeń w działalności gospodarczej, ujawniających się pierwszych napięć w gospodarce i zapowiedzi pomocy ze strony państwa, uruchomiono pierwszą edycję naszego badania. Jego wyniki pokazywały zagrożenia dla gospodarki i rynku pracy, równocześnie wskazywały, że szybka i zgodna z oczekiwaniami pomoc pozwoli uniknąć wielu zagrożeń.

Celem drugiej edycji badania było dostarczenie pierwszych ocen nt. dostępności i efektywności instrumentów w pierwszym miesiącu mrożenia gospodarki. Mimo, że analizie poddany został stan obecny, to wczytując się w wyniki powinniśmy dostrzegać, że realne zagrożenia mogą być przed nami. Dlatego sformułować powinniśmy tezę, że pomoc nie kończy się na kwietniu, czy maju – o mądrej strategii radzenia sobie gospodarki w perspektywie co najmniej roku musimy myśleć z jeszcze większą wyobraźnią. Wyniki badań sektora handlu dostarczają wielu ważnych informacji i wskazówek.

Z perspektywy celu badania, kluczowe było pytanie, czy firma skorzystała z form wsparcia wymienionych w katalogu zamkniętym 11 kluczowych instrumentów uruchomionych przez administracje rządową i samorządową oraz banki.

 

Czy Twoja firma skorzystała z form wsparcia oferowanych przez rząd. Zaznacz z których?

Odpowiedźudział
zwolnienie ze składek ZUS38,6%
odroczenie płatności podatków13,6%
dofinansowanie przestojowego11,4%
dofinansowanie ochrony miejsc pracy (FGŚP)6,8%
dofinansowanie wynagrodzeń z urzędu pracy9,1%
pożyczka z urzędu pracy19,2%
pomoc płynnościowa z BGK0,0%
pomoc ze środków Marszałka województwa0,0%
pomoc ze środków miasta lub gminy0,0%
inne formy wymienione w Tarczy2,3%
firma nie skorzystała z żadnych form wsparcia50,0%

Łącznie 50% badanych firm z sektora handlu nie skorzystało z żadnej formy wsparcia, co oznacza, że tylko połowa firm ubiegała się o pomoc, przy czym z pomocy korzystały głównie mikro i małe firmy. Im większa firma, tym większy odsetek deklarował, że firma nie korzystała z pomocy.

Z analizy ankiet wynika, że największą popularnością wśród małych firm cieszyło się: zwolnienie (zawieszenie) ze składek ZUS – łącznie blisko 40%, przy czym większość to mikro i małe firmy. Znacznie mniejszy odsetek, także ze względu na kształt rozwiązań prawnych i dostępność, dotyczył firm średnich i dużych, które mogły ubiegać się o odroczenie na zasadach ogólnych. Drugim najczęściej wykorzystywanym instrumentem była pożyczka w wysokości 5.000 zł dla mikroprzedsiębiorstw ze środków Funduszu Pracy – z tej formy skorzystało blisko 20 % mikro firm. Zatem pomoc uruchamiana w przewadze dotyczyła wsparcia finansowego lub ograniczenia kosztów mikro i małego biznesu.

Mniejsza grupa, za to głównie średnich i dużych firm korzystała z dofinansowania przestojowego oraz ochrony miejsc pracy z FGŚP – łącznie z przestojowego skorzystało zgodnie z deklaracjami odpowiednio 9% średnich i dużych firm, a z ochrony miejsc pracy 7 % średnich i dużych firm. Niewielki odsetek przedsiębiorstw handlowych korzystał z odroczenia płatności podatków – 13,6% firm. Żadnego znaczenia nie miały inne instrumenty wsparcia, jak pomoc płynnościowa z BGK, czy pomoc ze środków miasta lub gminy.

Można podsumować, że największa dostępność charakteryzowała instrumenty kierowane do mikroprzedsiębiorstw w postaci zawieszenia składek ZUS oraz pożyczek z urzędu pracy, które zresztą najczęściej też były wykorzystywane przez małe placówki handlowe. Inne omawiane instrumenty wspierania zatrudnienia, związane postojowym i ochroną miejsc pracy były ważne, choć odsetek firm przede wszystkim średnich i dużych, które ubiegały się o tę pomoc był już znacznie mniejszy i oscylował wokół 10%. Pozostałe instrumenty – jak wynika z deklaracji, nie odgrywały istotnego statystycznie znaczenia.

Firmy sam proces ubiegania się o pomoc oceniały dość krytycznie, przy czym blisko 50% firm nie ubiegających się o pomoc nie miało takich doświadczeń, a łącznie ponad 1/3 firm wskazywała, że proces jest trudny i skomplikowany. Największym problemem deklarowanym przez firmy był brak możliwości uzyskania informacji od urzędników (30%) oraz niejasna interpretacja przepisów (23%).
Firmy pytaliśmy też o formy wsparcia istotne dla biznesu z perspektywy następnych miesięcy.

 

Które formy wsparcia są dla Państwa firmy szczególnie istotne w perspektywie następnych miesięcy?

Odpowiedźudział
zawieszenie składek ZUS63,6%
dopłaty do wynagrodzeń pracowników43,2%
odroczenie terminów płatności podatków29,5%
wsparcie finansowe firmy na zasadach programu PFR36,4%
zniesienie ograniczeń w zatrudnieniu na czas określony18,2%
zniesienie ograniczeń w korzystaniu z pracy tymczasowej6,8%
możliwość wdrożenia elastycznego czasu pracy i kont czasu pracy13,6%
możliwość utrzymania wysokości płacy minimalnej na poziomie 2.600 zł, a nawet jej zmniejszenie27,3%
ułatwienia w stosowaniu pracy zdalnej15,9%
żadne z powyższych0,0%
nie zamierzam korzystać ze wsparcia4,5%

 

Z deklaracji badanych firm sektora handlu wynika, że najważniejsze są rozwiązania związane z ograniczeniem kosztów pracy i zawieszeniem składek ZUS – łącznie ponad 2/3 firm wskazują na taką potrzebę, z czego ponad 70% to firmy mikro i małe, a około 50% to firmy średnie i duże, które dotychczas nie korzystały z tego rozwiązania, gdyż pomoc ta kierowana jest do mikro i małych firm. Kolejnym ważnym instrumentem jest utrzymanie dopłat do wynagrodzeń – łącznie blisko 44% oczekuje tego instrumentu. Na to rozwiązanie wskazuje ponad 30% firm mikro, 47% małych i ponad 60% firm średnich i dużych. Firmy uważają, że w perspektywie następnych miesięcy konieczne będzie odroczenie terminów płatności podatków – deklaruje taką potrzebę blisko 1/3 firm (29,5%), odsetek jest podobny we wszystkich kategoriach podmiotów. Ponad ¼ badanych firm (27,3%) wskazuje na konieczność utrzymania wysokości płacy minimalnej co najmniej na poziomie tegorocznym (2.600 zł), a nawet mniejszym. Firmy oczekują na wsparcie finansowe firm w ramach 100 mld ogłoszonych w programie PFR – takie oczekiwanie deklaruje ponad 36,4% badanych firm.

Firmy wskazują też na znaczenie niektórych rozwiązań w prawie pracy. I tak -13,6 % widzi pilną potrzebę wdrożenia elastycznego czasu pracy. Te postulaty są najistotniejsze dla średniego i dużego biznesu – wskazuje na to rozwiązanie średnio co czwarta większa firma. Nieco więcej, bo ponad 18% firm uważa, że w perspektywie kolejnych miesięcy konieczne będzie zawieszenie ograniczeń w zatrudnieniu na czas określony. Część firm, zwłaszcza dużych i średnich wskazuje także na konieczność zniesienia ograniczeń związanych ze stosowaniem pracy tymczasowej (ok. 7 % respondentów).

Wyniki badań z jednej strony pokazują, że pomoc musi dotyczyć ograniczenia kosztów pracy (ZUS, dopłaty do zatrudnienia) i ogólnych kosztów funkcjonowania (podatki, pożyczki częściowo umarzalne), z drugiej firmy średnie i duże, rzadziej korzystające z instrumentów wsparcia z Tarczy, potrzebować będą nowych rozwiązań uelastyczniających gospodarowanie zasobami pracy, czyli elastyczny czas pracy, zniesienie limitów stosowania umów na czas określony i pracy tymczasowej oraz subsydiowanie wynagrodzeń. Firmy handlowe, które odniosły się wcześniej do jakości w dostępie do pomocy i najważniejszych w ich opinii form wsparcia oraz oczekiwań w perspektywie kolejnych miesięcy, zapytaliśmy o braki jakie identyfikują w Tarczy Antykryzysowej?

 

Jakich rozwiązań brakuje w tzw. Tarczy Antykryzysowej, a są dzisiaj konieczne z punktu widzenia Państwa firmy?

Odpowiedźudział
przyspieszenie zwrotu VAT25,0%
umożliwienie przedsiębiorcom swobodnego dysponowania środkami zgromadzonymi na kontach VAT (split payment)45,5%
przesunięcie wejścia w życie rozszerzonego JPK VAT do 1 stycznia 202136,4%
zwolnienie z obowiązku opłacania zaliczek uproszczonych dla wszystkich przedsiębiorstw20,5%
uchylenie podatku minimalnego od wynajmu nieruchomości9,1%
zwolnienie ze składek ZUS na 3 miesiące dla średnich i dużych firm, które odnotowały znaczny spadek przychodów45,5%
wprowadzenie kont czasu pracy i wydłużenie okresu rozliczeniowego czasu pracy do 24 miesięcy18,2%
wydłużenie możliwości stosowania umów na czas określony29,5%
zawieszenie wpłat na PPK i przesunięcie obowiązku wdrożenia PPK do 1 stycznia 202125,0%
zniesienie ograniczeń w stosowaniu faktur elektronicznych i wprowadzenie możliwości szerokiego stosowania dokumentów w formie elektronicznej29,5%
zniesienie ograniczeń w handlu w niedzielę37,3%
żadna z powyższych9,1%

 

Z deklaracji firm wynika, że potrzebne są rozwiązania, które ułatwią płynność finansową oraz pozwolą na organicznie kosztów funkcjonowania w warunkach spodziewanego dalszego spadku obrotów. Najważniejszym postulatem jest umożliwienie przedsiębiorstwom swobodnego dysponowania środkami zgromadzonymi na kontach VAT – takie oczekiwania formułuje 46% badanych. Kolejne postulaty dotyczyły przyspieszenia zwrotu VAT – 25 %, przesunięcia wejścia w życie rozszerzonego JPK VAT od 2021 roku – 36,4%.

Firmy, zwłaszcza duże i średnie dość wyraźnie upominają się o objęcie ich programem zwolnienia bądź zawieszenia składek ZUS od pracowników na okres 3 miesięcy w sytuacji znacznego spadku obrotów, a więc nawet przy bardziej wyśrubowanych kryteriach. Warto przypomnieć, że to rozwiązanie zostało w Tarczy ograniczone do firm mikro, a po zamianach częściowo rozszerzone na małe firmy, a firmy te najczęściej korzystały właśnie z tego rozwiązania. O podobny instrument pomocy upomniało się aż 46% podmiotów.

Ciekawe, że blisko 40% firm handlowych, w tym aż 62% mikro i małych sklepów wskazuje, że w Tarczy brakuje zniesienia ograniczeń w handlu w niedzielę.

Firmy handlowe zapytaliśmy też o perspektywy rozwoju sytuacji gospodarczej w warunkach zagrożenia pandemią i oceny jakości i kierunków pomocy uruchamianej przez rząd i samorządy. Dwa najważniejsze postulaty dotyczą odmrażania gospodarki jako warunku radzenia sobie z kłopotami. Aż 70% firm wskazało, że brak jasnej strategii odmrażania działalności gospodarczej ma negatywne konsekwencje gospodarcze i społeczne, przy czym na ten problem wskazało, aż 80% firm mikro i małych, blisko 70 % średnich i dużych. 66% % firm wskazuje też, że odmrażanie gospodarki powinno być dziś jednym z kluczowych działań rządu.

 

Ocena sytuacji z perspektywy firm

Odpowiedźudział
pomoc jest wystarczająca, choć dostęp do niej nie zawsze jest łatwy9,1%
kluczowe z perspektywy firmy są instrumenty płynnościowe uruchamiane przez BGK i banki22,7%
kluczowe z perspektywy firmy są instrumenty ochrony miejsc pracy34,1%
ograniczony dostęp do możliwości zawieszenia składek ZUS dla średnich i dużych firm jest dużym problemem36,4%
odmrażanie gospodarki jest dziś jednym z kluczowych zadań rządu65,9%
konieczna jest pomoc państwa w zaopatrzeniu firmy w środki ochrony pracowników (maseczki, rękawice płyny)22,7%
brak jasnej strategii odmrażania działalności gospodarczej ma negatywne konsekwencje gospodarcze i społeczne70,0%
brak współpracy administracji rządowej i samorządowej utrudnia zarządzanie sytuacją kryzysową38,6%
żadne z powyższych2,3%

 

Innym problemem, na który wskazuje biznes, pewnie też w kontekście strategii odmrażania gospodarki, jest widoczny brak współpracy administracji rządowej i samorządowej, co utrudnia zarządzanie sytuacją kryzysową. Problemy dostrzega blisko 40% badanych firm, przy czym największy odsetek firm małych – 61% i mikro – ponad 57%, które częściej działalność koncentrują na lokalnych rynkach, gdzie rola relacji z administracją samorządową jest wyraźnie ważniejsza.

Z badań rysuje się obraz gospodarki i sytuacji handlu, firmy mimo trudności radzą sobie z trudną sytuację, ale dostrzegają, że znaczenie różnych form pomocy będzie rosło. Firmy handlowe kolejny raz wskazują na problem wysokich kosztów pracy, które ich zdaniem mogą zostać ograniczone dzięki pomocy skierowanej zwłaszcza do średnich i dużych w zawieszeniu składek ZUS – opinie taką formułuje aż 36 % firm. Ważne jest także dalsze wsparcie ochrony miejsc pracy w opinii 34% firm. Firmy zwracają też uwagę na rosnącą rolę, dotychczas rzadziej stosowanych instrumentów płynnościowych uruchamianych przez BGK i inne banki – ponad 23%.
Badania potwierdzają wyniki uzyskane w poprzednim badaniu i wskazują, że o pomoc ubiegały się w pierwszym miesiącu kryzysu zwłaszcza firmy mikro i małe. Firmy średnie i duże na razie rzadziej korzystały z form wsparcia, przeciętnie co 15 badana firma korzystała z instrumentów z FGŚP na postojowe i ochronę miejsc pracy.

Wraz z wydłużaniem się sytuacji kryzysowej firmy deklarują większe zainteresowanie różnymi formami pomocy. W ich opinii bezwzględnie najlepszym rozwiązaniem jest szybki powrót do względnej normalności, związanej z odmrażaniem działalności. Dla dużego i średniego handlu ogromne znaczenie mieć będzie w najbliższej perspektywie możliwość elastycznego korzystania z własnego potencjału (VAT i inne podatki, elastyczne prawo pracy), a dopiero w następnej kolejności potrzebne są rozwiązania kosztowe (przede wszystkim ułatwienia w zawieszeniu lub odroczeniu ZUS, podatków oraz elastyczny czas pracy), a w jakimś zakresie ochrona przed redukcją zatrudnienia. W tym kontekście warto bliżej przyjrzeć się działaniom które podjęły firmy, aby poradzić sobie w bieżącej sytuacji.

 

Jakie działania podjęła Państwa firma, aby poradzić sobie w bieżącej sytuacji?

Odpowiedźudział
dokonałem niewielkiej redukcji zatrudnienia, głównie pracowników sezonowych i emerytów13,6%
byłem zmuszony do redukcji zatrudnienia o ponad 10%13,6%
byłem zmuszony do obniżenia wynagrodzeń pracownikom25,0%
wprowadziłem nadzwyczajne oszczędności75,0%
skorzystałem z pomocy banku6,8%
zaangażowałem oszczędności (rezerwy kapitału)68,2%

 

Wyniki pokazują, że handel w tej trudnej sytuacji zdał egzamin z odpowiedzialności. Aby sobie radzić w zdecydowanej większości handel wprowadzał nadzwyczajne oszczędności (blisko 75%), następnie angażował oszczędności i rezerwy kapitału (68%). Tylko 25% firm była zmuszona do obniżenia wynagrodzeń pracownikom, a niespełna 14% dokonała niewielkiej redukcji zatrudnienia, głównie pracowników sezonowych lub emerytów posiadających inne źródła utrzymania. Tylko niewielka grupa niespełna 13 % firm musiała dokonać redukcji zatrudnienia o ponad 10%, przy czym w większości były to sklepy małe (17%) i średnie (10%). Duże firmy, w zasadzie nie dokonywały zwolnień grupowych. Blisko 7% skorzystała z pomocy banku. Ten obraz radzenia sobie ze skutkami gospodarczymi pandemii pokazuje odpowiedzialność handlu i gotowość na powrót do normalności, mimo negatywach skutków, które wyraźnie odczuły.

Firmy zapytaliśmy jak oceniają bieżącą sytuację w stosunku do tej sprzed pandemii i ponad połowa (55%) deklaruje, że sytuacja w handlu zdecydowanie się pogorszyła, choć bardziej negatywne skutki odczuły y małe (63%) i mikro (52%) sklepy niż średnie i duże – po około 42%. Zatem w najgorszej sytuacji znalazły się małe firmy z sektora handlu.

Sytuacja jest trudna, ale do wytrzymania dla co piątej firmy (20,5%). Co piąta firma deklarowała też, że skutki pandemii nie wpłynęły na jej sytuację w znacznym zakresie lub w ogóle, przy czym najczęściej nie odczuwały lub słabo odczuwały skutki pandemii duże i średnie firmy związane z handlem.
Jak wskazywały wyżej prezentowane wyniki badania mimo, że firmy gorzej lub lepiej radzą sobie ze skutkami mrożenia gospodarki, korzystając z niektórych form pomocy i zgłaszając postulaty uruchomienia dedykowanych form wsparcia, to dla zdecydowanej większości najważniejszy jest powrót do normalności. Warto podkreślić, że badanie diagnozuje pierwszy miesiąc problemów, które mogą być jeszcze przed nami, choć decyzje o odmrażaniu handlu i usług budzą nadzieję na powolny powrót do normalności. Dlatego trzeba wyciągać wnioski z opinii firm, uruchomić rozwiązania na które biznes zwraca uwagę i przede wszystkim skutecznie odmrażać gospodarkę. Warto tez podkreślić, że powrót do normalności nie będzie oznaczał powrotu do obrotów sprzed pandemii. Handel liczy się z barierą popytową, problemami z zaopatrzeniem, ograniczeniami, które obejmuje handel, wreszcie dodatkowymi nakładami związanymi z bezpieczeństwem pracowników i klientów. Te czynniki z pewnością wpłyną na zmniejszenie rentowności.

Mimo, że firmy handlowe radzą sobie w pierwszym miesiącu, a dziś kluczowym zadaniem jest odmrażanie gospodarki, poważne potraktowanie instrumentów związanych z ochroną miejsc pracy zyska na znaczeniu, gdy wygasną instrumenty Tarczy, a firmy albo dotknięte skutkami kryzysu, albo odczuwające mocno utrzymujący się spadek popytu i obrotów oraz produktywności będą zmuszone w ostatnim kwartale 2020 do poszukiwania radykalnego ograniczania kosztów. Wtedy instrumenty ochrony miejsc pracy zyskają na znaczeniu, wtedy też istotne będą instrumenty realnie ograniczające koszty pracy. Wyciągając wnioski z tego badania musimy poszukiwać nowych rozwiązań, które znacznie precyzyjniej i bez zbędnej biurokracji pomogą w ratowaniu stanu zatrudnienia i uchronią niektóre firmy handlu i gospodarkę przed negatywnymi skutkami dużego wzrostu bezrobocia. Szczególne znaczenie i rola sektora handlu powinna być brana pod uwagę, także w kontekście strategicznego znaczenia tej branży w warunkach możliwego ryzyka nawrotu pandemii w perspektywie przełomu IV kwartału 2020 i I kwartału 2021. Pomoc państwa w utrzymaniu potencjału sektora handlu ma w tym kontekście znaczenie strategiczne dla bezpieczeństwa publicznego i możliwości zaspakajania potrzeb konsumentów w warunkach zagrożenia.